اگر کمی بیش از تفنن به طنز مشغولید و امسال هم گذارتان به نمایشگاه کتاب می افتد، توصیه می کنم این چند کتابی که در زیر معرفی کرده ام را بخرید. چون اصولا کتاب در حوزه طنزپژوهی چندان تالیف هم نمی شود چه برسد به رسیدن به مرحله انتشار، که مثل خط پایان دو ماراتن، از هر صد تا آدمی که از خط آغاز شروع کرده اند، یکی دو نفر بیشتر به آنجا نمی رسند. به خصوص در این دو سه ساله اخیر که خط نگه دارهای باحالی هم نصیبمان شده!
تمام کتاب هایی که معرفی کرده ام، بعد از انقلاب و در جمهوری اسلامی منتشر شده اند؛ هر چند که از آخرین چاپ بعضی ها سال ها گذشته و تقریبا نایاب هستند. با این حال انتشارات آنها را معرفی کرده ام تا اگر چاپ مجدد شده بودند و یا ته انبارها مانده بودند، بتوان راحتتر یافتشان. اسم این کتاب ها برای آنهایی که فقط حوصله شنیدن سرخط اخبار را دارند: برداشت آخر (+بیست سال با طنز، رویا صدر)؛ تاریخ طنز در ادبیات فارسی (حسن جوادی) ؛ چشم انداز تاریخی هجو (عزیز الله کاسب)؛ خنده سازان و خنده پردازان (+گفتار طرب انگیز، عمران صلاحی)؛ دخوی نابغه (ولی الله درودیان)؛ روزنامه توفیق و کاکا توفیق (فریده توفیق)؛ طنزسرایان ایران از مشروطه تا انقلاب (مرتضی فرجیان)؛ کوشی در طنز ایران (ابراهیم نبوی)؛ کتاب طنز(از سوی حوزه هنری)؛ طنزپردازان (گل آقا) و نشانه شناسی مطایبه(احمد اخوت).
و اینک مشروح اخبار!
——
پی افزود:
1- نادر جدیدی تذکر داده که طنزسرایان ایران از مشروطه تا انقلاب، سه جلده نه دو جلد. حق با اوست هر چند که من همچنان روی حرفم هستم چون دو جلدش را دارم!
2- یادم رفته بود توصیه کنم که اگر غرفه انتشارات “شباویز” را پیدا کردید حتما کتاب “خنده” اثر هانری برگسون ترجمه دکتر عباس باقری را بخرید. این کتاب تقریبا نایاب است و تا آنجا که من کتابفروشی های تهران را شخم زده ام، فقط در ته انبار خود این انتشاراتی می توان آن را یافت. به نظر من اهمیت خواندن این کتاب کوچک برای یک طنزنویس یا طنزپژوه در حد اهمیت مطالعه تاملات دکارت برای یک دانشجوی فلسفه است. نگران قیمتش هم نباشید، فقط 800 تومان است.

برداشت آخر، رؤيا صدر
رؤيا صدر يكي از سختكوش‌ترين پژوهندگان طنز و به‌ويژه طنز مطبوعاتي ايران است. «برداشت آخر» او، به بررسي طنز مطبوعاتي و مطبوعات طنز در دوره تاريخي پس از انقلاب اسلامي ايران تا زمان تدوين نهايي اين اثر، يعني اوايل سال 1384 مي‌پردازد. صدر پيش از اين، كتاب «بيست سال با طنز» را نيز منتشر كرده بود كه در آن در كنار تعريف طنز و شاخه‌هاي شوخ‌طبعي، ضمن گذري كوتاه بر تاريخ طنز، بررسي طنز معاصر، معرفي آثار طنز در عرصه كتاب و نشر و بررسي رخدادهاي طنز پس از انقلاب، چهره‌اي از طنز مطبوعاتي پس از انقلاب را نيز ارائه كرده بود. نگارش اين كتاب در سال78 پايان يافته و در سال 81 منتشر شده بود اما پس از انتشار، صدر ضمن بازنگري در محتواي آن، به طور مستقل به طنز مطبوعاتي پرداخته و حاصل كتاب «برداشت آخر» شده كه از كيفيت و دقت‌نظر بهتري نسبت به «بيست سال با طنز» برخوردار است. پیشنهاد خود خانم صدر این است که اگر «برداشت آخر» را خریدید، «بیست سال با طنز» را نخرید، ولی پیشنهاد من این است که هر دو را بخرید، صواب است!
اين كتاب 4 فصل دارد كه در فصل اول آن به نشريات تخصصي طنز، در فصل دوم به نشريات غيرطنزي كه در بخشي از آنها ستون‌ها و صفحه‌هاي طنز وجود داشته يا دارد، در فصل سوم به طنز در نشريات محلي و فصل چهارم به طنز در نشريات دانشجويي پرداخته شده است. البته در فهرست كتاب، فصل پنجمي با عنوان «طنز نوشتاري در وبلاگ‌هاي فارسي زبان»، مشتمل بر 4 بخش با عناوين هر يك وجود دارد كه از اين فصل هيچ نشاني به كتاب نيست! (هرچند برخلاف برخي شايعات، اين حذف بدون توضيح، دليل سياسي خاصي نداشته و خانم صدر كتابي درباره طنز وبلاگي نوشته و به ناشر سپرده كه بخش‌هاي محذوف «برداشت آخر» را با جزئيات بيشتر و بهتري در بر دارد، که البته بعید است این کتاب به نمایشگاه امسال رسیده باشد)
رويا صدر در اين كتاب، علاوه بر معرفي نسبتا كامل نشريات و نويسندگان طنز در اين دوران، به نقد و بررسي كيفيت هر نشريه طنز و صفحات و ستون‌هاي طنز ساير نشريات پرداخته و در پايان هر بخش، نمونه يا نمونه‌هايي از آن را عينا نقل كرده است. گستردگي مطالعات و بررسي‌هاي صدر، به‌ويژه با در نظر گرفتن صعوبت دسترسي محققان به آرشيوهاي خصوصي و عمومي مطبوعات تحسين‌برانگيز است و به جامعيت كتاب كمك بسيار كرده است. نثر علمي و بررسي‌هاي به‌دور از حب و بغض و اعمال سليقه‌هاي شخصي، از ديگر نقاط قوت كتاب است كه آن را به مرجعي علمي و قابل اطمينان بدل كرده است. با اين حال، برخي سهل‌انگاري‌ها در صفحه‌بندي و عنوان‌گذاري صفحات كتاب و به‌خصوص عدم وجود كتاب‌شناسي و نمايه (ايندكس) در انتهاي كتاب از نقايص جدي چاپ اول برداشت آخر هستند كه اميد است در چاپ‌هاي بعدي برطرف شوند.
مشخصات كتاب: «برداشت آخر: نگاهي به طنز امروز»، رؤيا صدر، انتشارات سخن، چاپ اول، 1384، 445صفحه، 5900تومان.
تاريخ طنز در ادبيات فارسي، دكتر حسن جوادي
توصیه می کنم حتما این کتاب را بخرید، حتی اگر مجبور باشید کرایه برگشتتان را صرف خرید آن کنید! نويسنده اين اثر دانش‌آموخته ادبيات انگليسي از دانشگاه كمبريج است و در حال حاضر نيز مشغول تدريس ادبيات فارسي در دانشگاه كاليفرنياست و اين كتاب حاصل تتبعات او براي تدريس «تاريخ اجتماعي ايران» بوده كه طي 2 دهه كامل‌تر شده تا در نهايت به اين صورت درآمده است. اين كتاب در حقيقت مجموعه‌اي از مقالات گسسته جوادي درباره موضوعات مقولات گوناگون در عرصه طنز است كه قبلا در نشريات به صورت كتابچه و جزوه منتشر شده‌اند. از ويژگي‌هاي بارز اين كتاب، ارائه بسياري از تعاريف، مفاهيم طنز به صورت آكادميك و نيز مقايسه آنها با زبان‌هاي ديگر- به‌ويژه انگليسي- است. «تاريخ طنز در ادبيات فارسي» مشتمل بر 11 فصل است كه در آنها، اين موضوعات پرداخته شده است. تعريف و مقايسه طنز، هجو و هزل، شيوه‌هاي مختلف طنز (نظير كوچك كردن، بزرگ كردن، تقليد مضحك، Irony و نقل مستقيم)، طنز و انواع ادبي، رابطه ميان طنز و مذهب، طنز و انتقاد، طنز و انتقاد اجتماعي در ادبيات فارسي پيش از مشروطيت، طنز در مطبوعات، طنزسرايي پس از مشروطيت، زن به عنوان موضوعي براي طنز، طنز در رمان و داستان كوتاه و طنز در نمايشنامه‌هاي فارسي كه البته بر اينها بايد مقدمه كوتاه اول و كتابنامه پر و پيمان فارسي و لاتين آخر كتاب و اعلام آثار و اشخاص را نيز افزود. ويژگي منحصر به‌فرد اين كتاب- كه آن را از ساير كتب تحقيقي درباره طنز فارسي متمايز مي‌كند- كثرت مثال‌هاي ادبي و شواهد از ميان متون قديمي و معاصر فارسي- انگليسي و بعضا ساير زبان‌هاست كه بسته به موضوع، در كنار يكديگر ارائه شده‌اند و به خواننده وسعت ديد بيشتري مي‌دهند. ويژگي عدم پيوستگي هر فصل باعث شده تا خواننده بتواند يك يا چند فصل را به طور مستقل و بدون سردرگمي مطالعه كند. در چيدمان اين كتاب نيز كاريكاتورهايي از مجلات قديمي آورده شده است؛ مقالاتي كه در اين كتاب از آنها تشكيل شده در يك سطح قرار ندارند؛ هرچند كه همه آنها از كيفيت قابل قبول برخوردارند و اين كتاب يكي از مراجع مفيد براي پژوهندگان طنز، و به‌ويژه دانشجويان محسوب مي‌شود.
مشخصات كتاب: «تاريخ طنز در ادبيات فارسي»، حسن جوادي، انتشارات كاروان، چاپ اول 1384، 380 صفحه،‌4000 تومان.
چشم‌انداز تاريخي هجو، عزيزالله كاسب
يكي از معدود كتاب‌هايي كه صرفا درباره «هجو» نوشته شده است «چشم‌انداز تاريخي هجو» است كه نويسنده در آن، به بررسي زمينه‌هاي طنز و هجا در شعر فارسي پرداخته است. از ميان مقوله‌هايي كه امروزه همگي زير عنوان «طنز» شناخته مي‌شوند (هجو، هزل، مطايبه، شوخ‌طبعي…) هجو ريشه‌دارترين آنها در ادبيات رسمي و عاميانه ايران است و ما هم ارادت خاصی به آن داریم! عزيزالله كاسب در 7 فصل اين كتاب از جنبه‌هاي مختلف به بررسي هجو و هجاگويي در ايران پيش از دوره معاصر پرداخته است و علاوه بر ذكر مثال‌هاي بسيار، پانويس‌هاي مفصلي را هم براي هر بخش آورده است تا به ارزش تحقيقي كتاب افزوده باشد. ريشه‌يابي تاريخي اين كتاب در مورد علل و نتايج هجاگويي و نيز برخي هجاهايي كه تاريخي شدند، ارزشمند است؛ مثلا در بخش‌هايي از كتاب با آوردن اصل هجايي كه زنان و دختران كرماني در هنگام محاصره اين شهر عليه آقامحمدخان قاجار مي‌خواندند و با كمك از نظرات محققاني چون باستاني پاريزي، نقش ويژه اين تحقير و توهين در فجايعي كه بعدا به دستور اولين شاه قاجار بر مردم كرمان و لطفعلي‌خان‌زند رفت، روشن مي‌شود.
در 2 بخش انتهايي اين كتاب مراجع، فهرست اعلام و واژه‌نامه مفيدي آورده شده. گويا اين كتاب بسيار مفيد، سال‌هاست كه تجديد چاپ نشده است.
مشخصات كتاب: چشم‌انداز تاريخي هجو، عزيز‌الله كاسب، ناشر مؤلف، چاپ دوم 1369، 204 صفحه.
خنده‌سازان و خنده‌پردازان، عمران صلاحي
مرحوم عمران صلاحي، يكي از پركارترين پژوهشگران در زمينه طنز ادبيات پارسي بود اما به ندرت كتابي نوشت و بيشتر كتاب‌هايي كه از او منتشر شده است، حاصل كارهاي مطبوعاتي و رسانه‌اي اوست كه توسط خود او يا ديگران گردآوري شده است. «خنده‌سازان و خنده‌پردازان» نيز از همين گروه است و حاصل مقالاتي از صلاحي است كه پيش از آن در نشرياتي چون توفيق، گل‌آقا، گردون، زيباشناخت و… در فاصله سال‌هاي 47 تا 81 چاپ شده است. خود صلاحي در مقدمه كوتاه اين كتاب، در مورد 2 اصطلاح «خنده‌سازان و خنده‌پردازان» نوشته است: «خنده‌سازان كساني هستند كه عمدا به طنز پرداخته‌اند و طنز قصد و غرض آنها بوده است. به عبارت ديگر، طنز را براي طنز نوشته‌اند. خنده‌پردازان، خادمان طنز هستند؛ يعني كساني كه به حفظ و اشاعه لطيفه‌ها پرداخته يا با نظريه‌هاي خود از طنز و طنزآوري دفاع كرده‌اند».
صلاحي با اين تعريف، به خنده‌سازان و خنده‌پردازان در زمينه «نثر» پارسي پرداخته است اما چون كتاب حاصل مجموعه‌اي ناهمگون از مقالات و يادداشت‌هاي وي است، چه در شيوه نگارش و بررسي و چه در نحوه نقل نمونه‌ها انسجام چنداني وجود ندارد. با اين حال، با خواندن اين كتاب مي‌توان در مورد آثار طنزآميز درخشاني از نويسندگاني نظير عبيد زاكاني، كاشفي و صفي، سجاق اطعمه، جامي، محمود واصفي، سام ميرزا صفوي، آقا جمال خوانساري، مذهب اصفهاني، قاآني، حكيم لعل تبريزي، دهخدا، حبيب نظام افشار، حبيب‌الله كاشاني، بي‌بي خانم استر‌آبادي. اطالعات خوبي به دست آورد و نمونه‌هاي كوتاهي از آثار آنها را خواند. از ويژگي‌هاي خاص اين كتاب يكي نثر روان و طنزآميز خود عمران صلاحي است و ديگري فصل چهارم آن تحت عنوان «طنز اللغات» كه در آن به معرفي فرهنگ‌هاي طنزآميز فارسي پرداخته شده است. مشهورترين فرهنگ طنزآميز پارسي، «رساله تعريفات» عبيد زاكاني است كه صلاحي ضمن معرفي و نقل بخش‌هايي از آن، در اين بخش چند كتاب و رساله تعريفي طنزآميز ديگر را نيز معرفي مي‌كند. اينها عبارتند از ديوان اطعمه (سجاق شيرازي)، ده وصل (ياديوان البسه از نظام قاري)، نصاب نعمت خان عالي، نصاب الرجال (اورنگ شيرازي) و مرآت البلهاء (شريعتمدار تبريزي). اين كتاب مشتمل بر 5 فصل است كه در فصل آخر، بعضي از طنزپردازان معاصر، نظير فرات و توللي نيز اشاره شده است. اين كتاب هم فاقد نمايه است.
مشخصات كتاب: خنده‌سازان و خنده‌پردازان، عمران صلاحي، نشريه علمي، چاپ اول 1382، 342صفحه، 2850تومان.
دخوي نابغه، ولي‌الله دروديان
علي‌اكبر دهخدا يكي از بزرگ‌ترين طنزپرداران ايران است كه در دوران انقلاب مشروطيت تا كودتاي سال 1299 شمسي بهترين مقالات طنزآميز را در نشريات آن زمان منتشر مي‌كرد. تسلط بي‌نظير او بر انواع نثر و نظم ادبيات پارسي و همچنين فرهنگ فولكلور مردم ايران به همراه ذوق سرشار وي باعث شده است تا بهترين نمونه‌هاي طنز مطبوعاتي ايران، قلم دهخدا و عموما با امضاي «دخو» در اين دوران نوشته و به چاپ برسند. «دخوي نابغه» شامل مجموعه نوشتارهايي درباره علي‌اكبر دهخدا از نويسندگان مختلف است كه پيش از آن در مجلات و كتاب‌هاي گوناگون منتشر شده‌اند.
آن‌گونه كه از عنوان اين كتاب برمي‌آيد، وجه طنزنويسي دهخدا موضوع «دخوي نابغه» است اما برخي از آثاري كه در اين مجموعه گردآوري شده‌اند، چندان به دهخداي طنزپرداز و طنز دهخدا مربوط نيستند، سهل است كه در بعضي از اين مقالات و گفت‌وگوهاي بلند، فقط در حد چند سطر و آن هم به طور جانبي به وجه طنزنويسي دهخدا اشاره شده است. با وجود اين، حدود ثلث محتواي اين كتاب به بررسي طنزهاي دهخدا و دهخداي طنزنويس اختصاص يافته كه به نوبه خود غنيمت است (به خصوص مقالاتي چون «دخوي» غلامحسين يوسفي و «دهخدا و طنز سياسي» محمود عنايت) و از ساير مطالب مي‌توان در جهت شناخت بهتر دهخدا و نيز تاريخ مشروطه بهره برد.
گزيده كتاب‌شناسي آخر كتاب و همچنين تصاوير و دستخط‌هايي از دهخدا- كه پس از آن آمده‌اند- به غنايم اين مجموعه افزوده‌اند. ويراستاري دقيق و كيفيت چاپ مناسب نيز از ديگر خصوصيات مثبت دخوي نابغه است.
مشخصات كتاب: دخوي نابغه (گزيده مقاله‌ها درباره علامه علي اكبر دهخدا)، ولي‌الله دروديان، انتشارات گل‌آقا، چاپ دوم 1384 (چاپ اول 1378)، 316 صفحه، 3000تومان.
روزنامه توفيق و كاكا توفيق، دكتر فريده توفيق
روزنامه توفيق، ديرپاترين و تأثيرگذارترين نشريه طنز ايران است. سابقه انتشار اين روزنامه (كه در حقيقت هيچ‌گاه به صورت روزانه منتشر نشده اما همواره با عنوان «روزنامه توفيق» ناميده مي‌‌شد) به نيم‌قرن مي‌رسد كه از زمان تأسيس آن در سال 1301 خورشيدي تا تعطيلي كامل آن در سال 1351 را شامل مي‌شود. اين نشريه طي اين دوران به صورت منظم منتشر نمي‌شد اما دست‌كم در 14-13 سال آخر عمر آن و پس از آنكه برادران توفيق اداره آن را به دست گرفتند، به سرعت رشد كمي و كيفي كرد و به يك مكتب براي پرورش نسلي از طنزنويسان و خوش‌ذوق و جوان بدل شد. دكتر فريده توفيق- خواهر برادران توفيق كه از نزديك با اين نشريه آشنايي و همكاري داشته است- در كتاب «روزنامه توفيق» خاطرات و مطالبي از دوران پرفراز و نشيب انتشار اين نشريه مشهور را مكتوب كرده است.
اين كتاب در عين آنكه مي‌تواند براي شناخت اثرگذارترين نشريه طنز ايران مفيد باشد اما تحت تأثير شيفتگي شديد نويسنده نسبت به مجله توفيق و وابستگي وي با گردانندگان آن، از حد يك نوشتار بلند تمجيدي فراتر نمي‌رود و نقد و بررسي بي‌طرفانه‌اي از نويسنده يا به قلم ديگران در اين كتاب به چشم نمي‌خورد. گذشته از اين، هيچ انسجام موضوعي و ترتيب تاريخي‌اي در محتواي اين كتاب به چشم نمي‌خورد كه اينها از كارآمدي آن براي پژوهشگران به شدت مي‌كاهد (اين كتاب هم فاقد هرگونه نمايه‌اي است).
مشخصات كتاب: «روزنامه توفيق و كاكا توفيق»، فريده توفيق، نشر آبي، چاپ دوم 1384 (چاپ اول 1383)، 308 صفحه، 4000 تومان.
طنزسرايان ايران از مشروطه تا انقلاب، مرتضي فرجيان و محمدباقر نجف‌زاده
البته خیلی بعید می دانم این کتاب را بتوانید در نمایشگاه پیدا کنید، اما پی اش را بگیرید بد نیست. در اين كتاب 2جلدي، بسياري از نويسندگان و شاعراني كه به طور حرفه‌اي يا تفنني در فاصله زماني بين 2 انقلاب بزرگ ايران طنزنويسي كرده‌اند، با ذكر چند نمونه معرفي شده‌اند.
تعدد نام‌ها در اين مجموعه بسيار زياد است (نزديك به 150نفر) و بعضي از طنزنويساني كه شرح حال و آثاري از آنها ذكر شده، صرفا با يك مجله و آن هم با نام مستعار همكاري داشته‌اند؛ به طوري كه حتي براي مؤلفان اين كتاب نيز نام واقعي‌شان به دست نيامده است. احتمالا پشتوانه اصلي اين كتاب، سوابق كاري فراوان مرتضي فرجيان در نشريات طنز ايران، پس و پيش از انقلاب بوده است. مرحوم فرجيان سال‌ها همكار ثابت و رئيس جلسات هفتگي مجله توفيق در پيش از انقلاب و نيز سردبير رئيس هيأت تحريريه مجلاتي چون «خورجين» و «گل آقا» پس از انقلاب بود و از اين رو، با بسياري از طنزنويسان مشهور و نامشهور و قلم آنها آشنايي دارد.
«طنزسرايان ايران از مشروطه تا انقلاب» براي آشنايي عمومي با طنزنويسان ايران مفيد است اما متأسفانه در معرفي هر يك از اشخاص، كار تأليفي چنداني صورت نگرفته و به نقل بريده يا متن كاملي كه خود آن طنزنويس زماني درباره خود نوشته يا ديگران درباره وي نوشته‌اند، بسنده شده است كه همين به يكدستي كتاب شديدا لطمه زده است. هرچند كه جا داشت علاوه بر اين، مؤلفان با دادن اطلاعات انتقادي بيشتر در مورد قلم طنز هر طنزنويس (يا دست‌كم نويسندگان و شاعران مشهورتر) بر غناي اين مجموعه بيفزايند. اما با تمام اوصاف، اين مجموعه در نوع خود تاكنون كامل‌ترين اثري بوده كه براي معرفي طنزنويسان ايران به چاپ رسيده ولي تقريبا نقل كليه آثار از منابع دست اول- به همراه نقل دقيق منبع- صورت گرفته ولي تاكنون اين مجموعه ارزشمند به‌عنوان يكي از منابع مهم بسياري از آثار تأليفي درباره طنز بارها مورد استفاده و استناد قرار گرفته است.
مشخصات كتاب: طنزسرايان ايران از مشروطه تا انقلاب (جلد يك و جلد 2)، مرتضي فرجيان- محمدباقر نجف‌زاده بار فروش، چاپ اول 1370- چاپ و نشر بنياد.
طنزپردازان معاصر (مجموعه)
شما که قاعدتا سری به غرفه گل آقا می زنید، چند کتاب جیبی تحت عنوان طنزپردازان معاصر، را بخرید. در هر كدام از اين مجلدها، به زندگي‌نامه و آثار يكي از طنزپردازان معاصر پرداخته شده است. تا به حال 5 جلد از اين مجموعه منتشر شده است كه هر يك به ترتيب به شادروانان ابوتراب جلي، ابوالقاسم حالت، محمدعلي گويا، مرتضي فرجيان و كيومرث صابري فومني اختصاص يافته است و ممکن است امسال جلد ششم که درباره عمران صلاحی است هم به قبلی ها اضافه شده باشد. اتكاي بيش از حد به مجلات گل آقا- به‌عنوان منبع و نيز وجود بعضي مطالب زائد (مثلا آگهي‌هاي تسليت در سوگ طنزپرداز از مقامات كشوري و لشكري تا رئيس فلان اداره يك شهرستان!)- ضعف بزرگ اين مجموعه است كه هر يك از مجلدات را صرفا تا حد چند نمونه كار چاپ شده از يك طنزپرداز در گل آقا تنزل مي‌دهد. هرچند كه جلد پنجم- به قلم صدر و درباره مرحوم صابري- از كيفيت محتوايي بسيار بهتري برخوردار است.
مشخصات كتاب: جلد اول: ابوتراب جلي، ريتا اصغرپور، انتشارات گل‌آقا، چاپ اول 1382، 8صفحه، 500تومان…
جلد پنجم: كيومرث صابري فومني و گل‌آقا، رؤيا صدر، انتشارات گل‌آقا، چاپ اول 1384، 95صفحه، 900تومان.
كاوشي در طنز ايران؛ سيد ابراهيم نبوي
کل¬کل های گاه و بیگاه ما با جناب داور هیچ ارتباطی با جایگاه ارزشمند آن جناب در طنز معاصر ایران ندارد! نبوی یک پژوهشگر ارزشمند در حوزه طنز است که متاسفانه این وجهه او آنچنان که شاید شناخته شده نیست. شنیده ام که دیگر به کتاب های نبوی اجازه تجدید چاپ نمی دهند، اما امیدوارم “کاوشی در طنز” مشمول این ماجرا نشده باشد. تاكنون 2 جلد از مجموعه «كاوشي در طنز ايران» منتشر شده است، در جلد اول، نبوي به معرفي طنزنويسان معاصر (100سال اخير) ايران پرداخته است؛ به اين صورت كه در هر فصل، پس از ذكر بيوگرافي و معرفي يك طنزنويس، بررسي و نقد كوتاهي از شيوه نويسندگي او، به قلم نبوي نوشته شده و سپس چند نمونه از نوشته‌هاي آن طنزنويس نقل شده است. جلد اول اين مجموعه- به‌رغم شلختگي‌ها و بي‌دقتي‌هاي موجود كه احتمالا حاصل شتاب‌زدگي مؤلف است- باز هم يكي از بهترين آثار براي آشنايي اجمالي با بسياري از طنزنويسان معاصر است؛ خاصه آنكه نبوي، علاوه بر مطالعه اكثر يا تمام آثار هر طنزنويس، با بسياري از ايشان سال‌ها همكار و همنشين بوده و گفت‌وگوهاي خصوصي و تخصصي‌اي با آنها داشته است. با اين حال- چه در نقد و بررسي‌ها و چه در انتخاب طنزنويسان – كار نبوي در اين كتاب بر پايه ذوق و سليقه شخصي است و اين از ارزش كتاب مي‌كاهد.
جلد دوم كاوشي در طنز ايران، اما از دقت و اعتبار بيشتري برخوردار است؛ نبوي اين جلد را به متون طنز كهن پارسي طنزنويسان متأخر اختصاص داده و البته تا دوران مشروطيت پيش آمده است. معرفي‌ها در اين كتاب نسبت به جلد پيشين كامل‌ترند و ميزان نقل نمونه آثار نيز بيشتر و حتي در بعضي موارد (همچون معرفي بي‌بي خانم استرآبادي)- كه آثار طنزنويسان به خاطر برخي مسائل در بازار رسمي كتاب اجازه نشر ندارند- نبوي كوشيده است تا با نقل حداكثري از آثار، تا حدي اين خلأ را نيز جبران كند. در اين كتاب، بعضي نويسندگان و اديباني كه گاه و به طور جنبي هجو و هزل سروده‌اند نيز معرفي و بررسي شده‌اند؛ از جمله سنايي غزنوي، سوزني سمرقندي و سعدي كه در بعضي مواقع معرفي آنها به تطويل بي‌مورد سخن انجاميده و اين به يكدستي كتاب لطمه زده است. به عنوان مثال به‌جاي معرفي سوزني سمرقندي، سرگذشت 30 تن از سلاطين و حاكمان ايران و مردان بزرگ معاصر وي از روي مرجعي ديگر رونويسي شده‌اند كه با توجه به موضوع كتاب، بي‌مورد و ملال‌آور مي‌نمايد اما در مقابل نوشتار ارزشمند نبوي در معرفي طنزسرايان اصفهاني و مكتب اصفهان خواندني است. هر دو جلد موجود فايده نمايه و كتاب‌شناسي هستند.
آنطور که شنیده ام ابراهيم نبوي الان چند جلد ديگر از مجموعه كاوشي در طنز ايران را در دست نگارش دارد كه يكي درباره مكتب توفيق و يكي ديگر درباره ساير طنزنويسان معاصر است. شخصا امیدوارم نبوی در کنار فعالیت های سیاسی کم فایده اش، بیشتر به اتمام این مجموعه بپردازد. اگر این کار را بکند من هم در عوض حاضرم که قول بدهم در همه انتخابات ها شرکت کنم!
مشخصات كتاب: كاوشي در طنز ايران (1)، ابراهيم نبوي، جامعه ايرانيان، چاپ سوم 1378 (چاپ اول 1379)، 468صفحه، 1500تومان.
كاوشي در طنز ايران(2)، ابراهيم نبوي، جامعه ايرانيان، چاپ اول1380، 518 صفحه، 2500تومان.
كتاب طنز (حوزه هنری)
از سال 1383 تاكنون در اواخر هر سال، «دفتر طنز»- وابسته به حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي- كتابي به نام «كتاب طنز» منتشر مي‌كند كه تفاوت عنوان هر كدام با ديگري، تنها در شماره‌اي است كه از يك شروع شده و تاكنون – زمان نگارش اين نوشتار- به 3 رسيده است. در هر يك از اين كتاب‌ها، مقالات و يادداشت‌هايي درباره طنز يا طنزنويسان، به قلم نويسندگان گوناگون منتشر مي‌شود. بعضا آثار تأليفي يا ترجمه‌اي مستقل طنز نيز در كتاب طنز چاپ مي‌شوند اما غلبه با مقالات يا گفت‌وگوها «درباره طنز» است.
صفحه‌آرايي هر كدام از اين كتاب‌ها شبيه مجلات است ولي در حقيقت هر كدام يك كتاب هستند. اهميت اين موضوع در نحوه توزيع است كه به اين ترتيب، توزيع آنها در حوزه توزيع كتاب و نه توزيع مطبوعات قرار مي‌گيرد. همين امر و عدم توجه و پيگيري مطلوب توزيع اين مجموعه، بسياري از علاقه‌مندان را از دسترسي به آنها محروم كرده است. بيشتر نويسندگان و مترجماني كه آثار آنها «كتاب طنز» را تشكيل مي‌‌دهند از نام‌آوران عرصه طنز معاصر ايران هستند.
مشخصات كتاب: كتاب طنز(1) به اهتمام سيد عبدالجواد موسوي، انتشارات سوره مهر، چاپ اول 1384، 183 صفحه، 2000تومان
كتاب طنز (2) به اهتمام سيد عبدالجواد موسوي، انتشارات سوره مهر، چاپ اول 1384، 229صفحه، 2600تومان
كتاب طنز (3) به اهتمام سيد عبدالجواد موسوي، انتشارات سوره مهر، چاپ اول 1385، 171 صفحه، 2000تومان
گفتار طرب‌‌انگيز، عمران صلاحي
شیرین نویسی، یکی از بارزترین خصوصیات مرحوم صلاحی است. تاكنون در مقالات و كتاب‌هاي گوناگوني به طنز سعدي پرداخته شده است اما گفتار طرب‌انگيز صلاحي- كه با كاريكاتورهاي غلامعلي لطيفي، طرب‌انگيزتر شده است- شيرين‌ترين آنهاست. اين كتاب حاصل برخي برنامه‌هاي راديويي مرحوم صلاحي و نيز مقالات او درباره طنز در بوستان و گلستان است و همچون هميشه نشر شيرين و طنزآميز خود صلاحي هم در آن موج مي‌زند. صلاحي ابتدا طنز در بوستان و سپس به طور مفصل‌تر طنز در گلستان سعدي را مورد بررسي قرار داده است. مطالب اين كتاب كاملا به‌هم پيوسته‌اند و در هر بخش، مطالب و نكات طنزآميز در يك باب نقل و مورد بررسي قرار گرفته و سپس به باب بعدي وارد شده است. صلاحي ضمن نشان دادن ظرايف نثر و نظم سعدي در زمينه طنز و شوخ‌طبعي خود نيز خوش‌ذوقي فراوان كرده؛ تا آنجا كه علاوه بر ارزش‌هاي پژوهشي «درباره طنز» اين كتاب كوچك، به‌عنوان يك اثر مستقل طنز مي‌تواند ارزيابي شود.
مشخصات كتاب: گفتار طرب‌انگيز (طنز سعدي در گلستان و بوستان)، عمران صلاحي، انتشارات گل‌آقا، چاپ اول 1385، 95صفحه، 1800تومان