بسیاری از ضرب المثل های فارسی ریشه در لطیفه‌ها یا قصه‌های کوتاه طنزآمیز دارند. خوشبختانه آن‌زمان ادبیات و فرهنگ متولیان ریز و درشتی مثل امروز نداشته‌است و بسیاری از داستان‌های کوتاه هزل‌آمیز به راحتی در زبان مردم کوچه و بازار به ضرب المثل تبدیل می‌شده‌اند که بعضی از آنها بعدها به ادبیات مکتوب هم راه یافتند. مرحوم دهخدا بسیاری از این ضرب‌المثل‌ها را با داستان‌هایی که گفته می‌شود به آنها اشاره دارند در «امثال و حکم» خود جمع کرد و بزرگان دیگری پس او نیز این راه را ادامه دادند.

بعضی از این مثل‌ها با داستان‌های پس‌زمینه‌شان ملکه اذهان ما هستند. مانند «دوستی خاله خرسه» که یک مَثل در فارسی‌ست اشاره به داستان مردی دارد که خرسی را از چنگ مار بزرگی رهانید و خرس که می‌خواست این خدمت او را جبران کند؛ وقتی که مرد خوابید مگس‌ها را از روی صورت او کنار می‌زد. تا اینکه مگس سمجی سررسید و خرس هم برای کشتن مگس سنگ بزرگی را به سوی مگس که روی صورت مرد نشسته بود کوبید!

متاسفانه بسیاری از داستان‌های مولد مَثَل‌ها تا این حد مودبانه نیستند و ما اگر از وزارت ارشاد و قوه قضائیه هم نترسیم، از ترس شهرداری مشهد هم که شده جرات نام بردن از آنها به عنوان نمونه‌های بیشتر را نداریم؛ اما اگر کسی طالب باشد می‌تواند هنوز رد و آثار آنها را در آثاری مثل «امثال و حکم» دهخدا و «کتاب کوچه» شاملو بگیرد. (خوشبختانه هیچ خیابانی در مشهد دست کم به نام فرد دوم نیست تا این توصیه‌ی ما باعث شر شده و شهرداری مربوطه نظیر ماجرای بولوار ایرج میرزا، با نصب تابلو در محل، مبسوطا به فعالیت‌های «پرونوگرافی» وی اشاره کند)

با این حال به نظر می‌رسد در سایه‌ی جمع‌آوری ضرب‌المثل‌ها و داستان‌های آنها، روند تولید ضرب المثل به فراموشی سپرده شده و باید برای این منظور فکری کرد. کارکرد ضرب‌المثل رساندن مفهومی یا ساختن تصویری گویا در حداقل کلمات است. مثلا ما وقتی می‌بینیم یک نفر که به خیال خودش دارد به ما خدمت می‌کند به وضوح در حال آسیب‌رسانی‌های بزرگتری است؛ به جای آنکه ده‌ها دقیقه درباره نوع کار او توضیح دهیم، یا حتی به جای نقل داستان مرد و خرس، صرفا به بیان سه کلمه‌ی «دوستی خاله خرسه» قناعت می‌کنیم.

اما در بسیاری از مسائل جدید، ضرب المثل‌های قدیمی چندان کارایی دقیقی ندارد و شاید بهتر باشد از میان داستان‌ها و لطیفه‌های جدید، برای توصیف شرایط جدید، ضرب المثل استخراج کنیم. مثلا لابد آن لطیفه را شنیده‌اید که فردی در مکان جغرافیایی نامناسبی مشغول آزار و اذیت کودکی بود و کودک دائما فریاد می‌زد کمک… تا اینکه بالاخره آن فرد کودک‌آزار گفت «این‌قدر کمک نخواه… اگر کسی هم برای کمک بیاید؛ به کمک من می‌آید، نه تو!» به نظر من بهترین توصیف برای وضعیت جدیدی که بخشی بزرگی از جامعه‌ی ما در حال حاضر درگیر آن هستند همین داستان باشد که جا دارد به صورت ضرب‌المثل «اگر هم کسی به کمک بیاید، به کمک آنها می‌آید نه ما»دربیاید که کاربرد گسترده‌ای خواهد یافت.

به عنوان نمونه این ضرب‌المثل به خوبی موقعیت اهالی فرهنگ و ادبیات و رسانه‌ی ما را که منتقد وزارت ارشاد دوران صفارهرندی بودند را نشان می دهد؛ آن‌وقتی که می‌شنوند یک نماینده‌ی مجلس به نام علی مطهری به شدت از وضعیت وزارت فرهنگ و ارشاد دوران صفار هرندی شاکی است. طبعا عده‌ی بسیاری از نویسندگانی که کتاب‌هایشان توقیف شده، موسیقی‌دان‌هایی که کارشان مجوز انتشار نگرفته، کارگردانانی که تئاترهایشان از صحنه به زیر کشیده شده، روزنامه‌نگاران بیکار شده و هنرمندانی که از خانه‌نشینی شدت ایرادهای بنی اسرائیلی جانشان به لبشان رسیده از اینکه یک هم‌زبان در مجلس پیدا گرده‌اند خوشحال می‌شوند اما بعد که خوب در متن اخبار دقت می‌کنیم می بینیم انتقاد مطهری به صفارهرندی این است که وزارت ارشاد در دوران او لیبرال بوده است! در چنین موقیعیتی‌ست که ضرب‌المثل‌های قدیمی زیاد کارساز نیستند و به عنوان توصیف فضا یا نصیحت به جماعتی که هنوز دل به «کمک» بسته‌اند باید گفت «اگر هم کسی به کمک بیاید، به کمک آنها می‌آید نه ما.»

یا مثلا همین ضرب‌المثل مفید را شاید بتوان به آن عده از دانشجویان دانشگاه آزادی که به انتقادهای شدید سلیمی‌نمین و دوستان از جاسبی و دوستان دلخوش کرده‌اند گفت؛ که در این حالت بیشتر بار آموزشی دارد تا توصیفی.
موراد دیگر هم زیاد است که دراینجا به قول حافظ مجال آه نیست!
***
پی‌نوشت
خبر: مرتضی الویری، محمد عزلتی مقدم وعلیرضابهشتی از نزدیکان میرحسین موسوی، به دستور دادستان «جدید» تهران بازداشت شدند.

—————–

چاپ شده در روزنامه تهران امروز با جرح و تعدیل!